Арал теңізін қалпына келтіру: экологиялық апаттың алдын алу
Арал теңізінің тартылуы – ХХ ғасырдың ең үлкен экологиялық апаттарының бірі. Бірақ соңғы жылдары Қазақстан Үкіметі теңізді қалпына келтіру бойынша кешенді шаралар қабылдап, айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді.
2024 жылдың қазанынан 2025 жылдың қаңтарына дейін Солтүстік Арал теңізіне 1 миллиард текше метр су жіберілді. Бұл бастапқы жоспардан 100 миллион текше метрге артық. 2025 жылдың наурызына дейін жіберілген су көлемі 1,6 миллиард текше метрге жетеді. Су деңгейінің көтерілуі теңіздегі экожүйені жандандырып, балық шаруашылығын дамытуға септігін тигізеді.
Арал теңізін қалпына келтіру – тек экологиялық қана емес, әлеуметтік-экономикалық маңызы бар жоба. Су деңгейінің көтерілуі аймақтағы тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсартып, балық шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді.
Солтүстік Аралдың ауданы мен көлемі ұлғаюда
Солтүстік Арал теңізі қайта толыға бастады. Бұл үдеріс аймақтың экожүйесіне оң әсерін тигізуде. Бүгінгі таңда теңіздің ауданы – 3 065 шаршы шақырым, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 111 шаршы шақырымға көп. Су көлемі 22,1 миллиард текше метрге жетті, ал 2022 жылы бұл көрсеткіш 18,9 миллиард болған. 2025 жылдың соңына дейін теңіздегі су көлемі 23,4 миллиард текше метрге жетуі мүмкін.
Су көлемінің артуы минералдану деңгейін төмендетіп, балықтардың табиғи көбеюіне жағдай жасап отыр. Қазір теңізде 22 түрлі балық түрі тіркелген, ал балық аулау көлемі жылына 8 мың тоннаға дейін өсті. Бұл жергілікті балық шаруашылығын дамытуға және жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді.
Көкарал бөгеті: Солтүстік Аралды сақтау жобасы
Солтүстік Арал теңізінің сақталуына ықпал ететін маңызды инфрақұрылымдық жобалардың бірі – Көкарал бөгетін қайта жаңарту. Бүгінде «Көкарал бөгетін сақтау және Сырдария өзені сағаларын қалпына келтіру» жобасы аяқталуға жақын. Оның аясында «Тәуір» қорғаныс бөгеті салынып, Қарашаланкөлі мен Сырдария өзені арасындағы екі учаскеде бөгеттер жаңартылды. Сонымен қатар «Қарашалан-1» каналы мен оның бас құрылысы қайта салынды.
Жыл соңына дейін Солтүстік Арал теңізін Үлкен Аралдан бөлетін Көкарал бөгетін жаңарту жұмыстары аяқталмақ. Бұл жоба теңіздегі су деңгейін тұрақтандырып, судың тұздылығын төмендетуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бөгет арқылы жиналған су аймақтағы экожүйені қалпына келтіріп, балықтардың табиғи мекендеу ортасын сақтауға ықпал етеді.
Су үнемдеу технологиялары – Аралды құтқарудың тиімді жолы
Арал теңізінің су деңгейін ұстап тұру үшін су ресурстарын үнемдеу – басты міндеттердің бірі. Осы мақсатта Қызылорда облысында бірқатар тиімді шаралар жүзеге асырылуда. 55 мың гектар күріш алқабы лазерлік жоспарлаушымен тегістеліп, бұл әдіс 200 миллион текше метр суды үнемдеуге және оны Солтүстік Аралға бағыттауға мүмкіндік берді. Нәтижесінде орташа күріш өнімділігі гектарына 70-80 центнерге дейін артты, ал суармалы жүйелердің жаңғыртылуы су пайдалану тиімділігін еселеді.
Су үнемдеу технологияларын енгізуді ынталандыру мақсатында мемлекет шаруаларға қолдау көрсетіп отыр. Инфрақұрылым жүргізу, су үнемдеу жүйелерін сатып алу және орнату шығындарын субсидиялау мөлшері 50%-дан 80%-ға дейін ұлғайтылды. Сондай-ақ су үнемдеу жүйелерін пайдаланатын шаруалар үшін суармалы судың тарифіне 85%-ға дейін субсидия қарастырылды.
Бұл шаралар Арал теңізіне қосымша су жіберуге және аймақтағы ауыл шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді.
Арал теңізі аймағын көгалдандыру: құмды дауылдардың алдын алу
Арал теңізінің тартылған аумағын көгалдандыру арқылы экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру жұмыстары жалғасуда. Бұл бағытта ауқымды шаралар жүзеге асырылуда: Үлкен Арал теңізінің құрғаған бөлігінде 4,4 миллион көшет отырғызылды. 2021-2024 жылдары 475 мың гектар жерге тұқым мен көшеттер егілді. 2025 жылдың соңына дейін көгалдандырылған аумақ 1,1 миллион гектарға жетеді. Биыл 428 мың гектар жерге жасыл белдеу отырғызу жоспарланған.
Бұл жұмыстар топырақ эрозиясын азайтуға, тұзды дауылдардың алдын алуға және аймақтың экологиялық ахуалын жақсартуға бағытталған. Жасыл белдеулердің көбеюі жергілікті тұрғындардың денсаулығына оң әсерін тигізіп, таза ауаның сақталуына ықпал етеді.
Қазақстан Халықаралық Аралды құтқару қорына төрағалық етуде
2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Халықаралық Аралды құтқару қорына (ХАҚҚ) төрағалық етуді бастады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2026 жылдың соңына дейін ХАҚҚ Президенті болып сайланды.
Қазақстанның төрағалығы кезеңінде 10 бағыт бойынша 40-қа жуық іс-шараны жүзеге асыру жоспары бекітілді. Бұл аясында трансшекаралық өзендердің су қорын тиімді пайдалану шаралары күшейтіліп, су үнемдеу технологияларын енгізу арқылы экологиялық ахуалды жақсарту көзделуде. Сонымен қатар, Аралды қалпына келтіру жобалары 2000-ға жуық жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді.
Бұл бастамалар Солтүстік Арал теңізінің тұрақты дамуына ықпал етіп, өңірдегі экологиялық тепе-теңдікті сақтау жолында маңызды қадам болмақ.